تحلیل تطبیقی نقش شرط هاردشیپ در کاهش ریسک معاملاتی، تقویت پایداری اقتصادی و افزایش کارایی قراردادها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی ره، قزوین، ایران.

2 دانشیار، گروه اقتصاد اسلامی، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه قم، قم، ایران.

10.22126/tbih.2025.11977.1034

چکیده

در شرایط اقتصادی متغیر و پرریسک، حفظ تعادل اقتصادی قراردادها به یکی از معضلات اساسی در حقوق قراردادها تبدیل شده است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل تطبیقی نقش شرط هاردشیپ به‌عنوان یک سازوکار حقوقی در مقابله با تغییرات بنیادین شرایط اقتصادی انجام شده است. سؤال اصلی تحقیق آن است که شرط هاردشیپ چگونه می‌تواند به کاهش ریسک‌های معاملاتی، حفظ پایداری اقتصادی و ارتقای کارایی قراردادها کمک کند؟ برای پاسخ به این پرسش، از روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد اقتصاد حقوق و مطالعه تطبیقی میان نظام‌های حقوقی مختلف و اصول قراردادهای بین‌المللی بهره گرفته شده است. یافته‌ها حاکی از آن است که شرط هاردشیپ، با ایجاد امکان مذاکره مجدد و تعدیل قرارداد در مواجهه با دگرگونی‌های شدید اقتصادی، ابزاری مؤثر برای انعطاف‌پذیری قراردادی محسوب می‌شود. این شرط با کاهش هزینه‌های معاملاتی، توزیع بهینه ریسک و پیشگیری از رفتارهای فرصت‌طلبانه، نقش قابل توجهی در تضمین ثبات روابط اقتصادی ایفا می‌کند. با این حال، تعیین آستانه تحقق هاردشیپ، تدوین مقررات شفاف و جلوگیری از سوءاستفاده از این ابزار، مستلزم مداخلات حقوقی دقیق و سیاست‌گذاری‌های کارآمد است. در نهایت، پذیرش و توسعه شرط هاردشیپ، به‌ویژه در قراردادهای بلندمدت و بین‌المللی، می‌تواند زمینه‌ساز تحولی مهم در تقویت تاب‌آوری اقتصادی و تضمین توسعه پایدار در عرصه تجارت جهانی باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Analysis of the Role of the Hardship Clause in Reducing Transaction Risks, Enhancing Economic Sustainability, and Improving Contractual Efficiency

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hadi Rostami 1
  • Mohammad Zaman Rostami 2
1 Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, Faculty of Islamic Sciences and Research, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.
2 Associate Professor, Department of Islamic Economics, Faculty of Economics and Management, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

In volatile and unpredictable economic conditions, maintaining the economic balance of contracts has become a fundamental challenge in international contract law. This study aims to provide a comparative analysis of the hardship clause as a legal mechanism to address fundamental changes in economic conditions. The central research question is how the hardship clause can reduce transactional risks, enhance economic stability, and improve contractual efficiency. To answer this, the study employs a descriptive-analytical method, combining economic analysis of law with a comparative approach across various legal systems and international contract principles. The findings indicate that the hardship clause, by enabling renegotiation and contract adjustment in response to drastic economic changes, serves as an effective tool for contractual flexibility. It helps reduce transaction costs, allows efficient risk distribution, and prevents opportunistic behaviors, thereby ensuring stable economic relations. However, setting precise thresholds for invoking hardship, preventing abuse, and establishing clear legal frameworks remain crucial challenges. Ultimately, the integration and expansion of the hardship clause—especially in long-term and international contracts—can play a transformative role in enhancing economic resilience and promoting sustainable development in global commerce.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hardship clause
  • Economic equilibrium of contracts
  • Contract adjustment
  • Change of circumstances
  • Economic efficiency

مراجع

اخلاقی، بهروز، و امام، فرهاد (1393).  اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی (چاپ سوم). تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
  ابوترابی، محمدعلی؛ فنودی، هانیه؛ مجتهدی، سبا (1393). عقود اسلامی، تعمیق مالی و رشد اقتصادی. سیاست‌گذاری اقتصادی، 6(12)، 83–114. 20.1001.1.26453967.1393.6.12.4.6
اسماعیلی‌فرد، سیدسجاد، و دهقان، رضا، و هراتیان‌نژادی، محمد، و سادات حسینی، سیدحسن (1401). مطالعه تطبیقی آثار وقوع تحریم‌های اقتصادی از منظر نظام‌های حقوقی ایران، بین‌الملل و فقه امامیه و راهکارهای پیش‌رو. مبانی فقهی حقوق اسلامی، 29، 225–241. http://clr.modares.ac.ir/article-20-57822-fa.html
اشمیتوف، کلایو ام (1378). حقوق تجارت بین‌الملل (ترجمه بهروز اخلاقی و همکاران، جلد 1). تهران: سمت.
امامی، سید حسن (1370). حقوق مدنی. جلد 1، چاپ هشتم، تهران: اسلامی.
اندی، فاطمه، و طاهری، یاشار (1401). تأثیر هاردشیپ و نقش تحریم‌ها در قراردادهای تجاری. تحقیقات نوین میان‌رشته‌ای حقوق، 2(2)، 32–51.  20.1001.1.27833631.1401.2.2.3.5
آقایی، بهمن (1387). فرهنگ حقوقی بهمن. چاپ چهارم، تهران: گنج دانش.
بیگدلی، سعید (1388). تعدیل قرارداد. چاپ دوم، تهران: میزان.
ترابی، ابراهیم، و شعاریان، ابراهیم (1389). اصول حقوق قراردادهای اروپا و حقوق ایران (چاپ اول). تبریز: فروزش.
توسلی نائینی، منوچهر (1395). به‌هم‌خوردن تعادل اقتصادی قرارداد و پیش‌بینی شرط هاردشیپ در قراردادهای بین‌المللی. دانش حقوق مدنی، 9، 1–10. 20.1001.1.23221712.1395.5.1.1.1
تهامی، سیدحسین، و قبولی درافشان، سیدمحمدمهدی، و محسنی، سعید، و انصاری، اعظم (1401). تحلیل حقوقی و اقتصادی تأثیر بیماری‌های پاندمیک بر اجرای تعهدات قراردادی. دانشنامه حقوق اقتصادی، 29(21)، 10–49.  https://doi.org/10.22067/economlaw.2022.75835.1162
حاجی‌پور، مرتضی (1392). حسن نیت تکلیفی در فقه امامیه. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، 7، 31–68. https://law.tabrizu.ac.ir/article_1823.html
حسین‌آبادی، امیر (1376). «تعادل اقتصادی در قرارداد». فصلنامه تحقیقات حقوقی، 1(19–20)، 196–226 https://lawresearchmagazine.sbu.ac.ir/article_56651.html .
حکمت، محمدعلی (1364). تأثیر تغییر اوضاع و احوال در اعتبار معاهدات و قراردادهای بین‌المللی. مجله حقوقی بین‌المللی، 4(پاییز)، 5–78.  https://doi.org/10.22066/cilamag.1985.18443.
حیدری‌فرد، علی‌اکبر (1391). تعدیل قرارداد توسط قاضی با بررسی تطبیقی. تهران: خرسندی.
خوانساری، محسن (1395). اثر اضطرار در فسخ و تعدیل قرارداد. پژوهشنامه حقوق خصوصی عدالت، 5، 29–48. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1405496/
دهقان، زهرا، و امینی، منصور (1402). مقایسه شرط هاردشیپ و شرط بازنگری قیمت در قراردادهای فروش گاز. مطالعات حقوقی، 15(3)، 82–114. 10.22099/jls.2023.42176.4567
رحیمی، حبیب‌الله، و علیزاده، سعیده (1396). ماهیت و مبنای تعدیل در قراردادهای پیمانکاری در حقوق ایران و فیدیک. پژوهش حقوق خصوصی، 6(21)، 147–175. https://doi.org/10.22054/jplr.2018.8139.
رفیعی، محمدتقی (1389). حقوق مدنی تطبیقی. چاپ سوم، تهران: سمت.
رفیعی، محمدتقی، و رجبی، عیسی (1400). مطالعه تطبیقی فورس ماژور و هاردشیپ در قراردادهای سرمایه‌گذاری نفت و گاز با تأکید بر اسناد بین‌المللی و منطقه‌ای. مطالعات حقوق انرژی، 7(2)، 229–252. https://doi.org/10.22059/jrels.2021.311670.401.
روحی، الهام، و مرادی، میثم (1400). بررسی مقایسه‌ای نظریه هاردشیپ، فورس ماژور و عقیم شدن قرارداد. فقه و حقوق نوین، 2(6)، 73–94. 10.22034/jaml.2021.246512
ره‌پیک، سیامک (1382). منع سوء استفاده از حق در نظریه‌های حقوقی و مفاهیم قرآنی. مطالعات اسلامی، 62، 63–76. SID. https://sid.ir/paper/418286/fa
ساعت‌چی، علی، و نیازآبادی، مهدی (1393). تحلیل تطبیقی هاردشیپ در حقوق قراردادها با تأکید بر رویکرد اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی. پژوهش‌های حقوق خصوصی، 4، 39–64. https://jpl.sdil.ac.ir/article_42165.html
سنهوری، عبدالرزاق احمد (1390). قواعد عمومی قراردادها. ترجمه سید مهدی دادمرزی و محمد حسین دانش‌کیا، جلد 1، چاپ دوم. قم: دانشگاه قم.
سیمایی صراف، حسین (1377). شرط ضمنی در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی. وقف میراث جاویدان، 22، 80–89. https://ensani.ir/fa/article/75282/
شریفی، سید الهام‌الدین؛ صفری، ناهید (1389). مطالعه تطبیقی اثر هاردشیپ (عسر و حرج) در اصول حقوق قراردادهای اروپایی (PECL)، اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی (یونیدروا) و حقوق ایران. دوفصلنامۀ علمی حقوق تطبیقی, 0(18), 3-24. https://law.mofidu.ac.ir/article_46915.html
شریفی، سید الهام‌الدین؛ صفری، ناهید (1392). مقایسه نظریه هاردشیپ و فورس ماژور در اصول حقوق قراردادهای بازرگانی، اصول حقوق قراردادهای اروپایی و حقوق ایران. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، ۱۳۹۲; ۱۷ (۴) :۱۰۷-۱۲۸ http://clr.modares.ac.ir/article-۲۰-۹۷۸۱-fa.html
شهیدی، مهدی (1383). آثار قراردادها و تعهدات (چاپ دوم). تهران: مجد.
صادقی‌مقدم، محمد حسن (1378). مطالعة تطبیقی تأثیر تغییر اوضاع و احوال بر قرارداد و راه‌حل حقوق ایران. مجله حقوقی بین‌المللی، 18(25)، 161–222.  https://doi.org/10.22066/cilamag.2001.18087.
صادقی‌مقدم، محمدحسن (1390). تغییر در شرایط قرارداد. چاپ سوم، تهران: میزان.
عسکری، سامان، و احتشامی، هادی (1395). مقایسه نظریه عقیم شدن قرارداد با نظریات قوه قاهره، تغییر اوضاع و احوال و دشواری اجرای قرارداد. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 14، 173–194. doi: 10.22075/feqh.2017.1952
کاتوزیان، ناصر (1392). قواعد عمومی قراردادها. جلد 3، چاپ هشتم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کریمی، عباس، و شعبانی کندسری، هادی (1393). رابطه منطقی قاعده فقهی لاضرر و قاعده غربی سوء استفاده از حق. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 1(2), 135-166. doi: 10.22091/csiw.2015.567
گلشنی، عصمت، و امینی، منصور، و حسینی مدرس، سید مهدی (1400). هاردشیپ در کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا – بررسی تطبیقی تفاسیر جدید. تحقیق و توسعه در حقوق تطبیقی، 10، 97–129. 10.22034/law.2021.526778.1062
محمدی، میثم (1403). تعدیل قرارداد و کاربرد آن در فقه و حقوق ایران. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 37، 200–230. 10.22075/feqh.2022.25530.3125
مرتضوی، عبدالحمید، و ابراهیمی، حسن (1390). قاعده دارا شدن غیرعادلانه در حقوق ایران و کامن‌لا. وکیل مدافع، 2، 14–29. https://www.vakilmodafemag.ir/article_52998.html
مصطفوی، سید محمد کاظم (1421 ق.). القواعد: مائة قاعدة فقهیة معنی و مدرکاً و موردًا. جلد 2، چاپ چهارم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
نقیبی، سید ابوالقاسم، و تقی‌زاده، ابراهیم، و حسینی، عدنان (1401). اعتبارسنجی شروط تحمیلی و حمایت از طرف ضعیف در عقود تحمیلی در فقه اسلامی، حقوق ایران و مصر. آموزه‌های فقه مدنی، 26، 239–270. 10.30513/cjd.2021.1157.1227

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار