بررسی روش‌شناسی تطبیقی در نظریۀ زمینه‌ای و قابلیت آن در آفرینش نظریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی مسایل اجتماعی ایران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

10.22126/tbih.2025.11725.1032

چکیده

این نوشتار از طریق مطالعه اسنادی تک نگاری و بررسی تطبیقی در چارچوب روش‌شناسی کیفی، نظریه زمینه‌ای (داده‌بنیاد)،  را از منظر صاحبنظرانی مانند «گلیزر»، «استراوس و کوربین» و «چارمز» با هدف شناسایی و سنخ‌شناسی رویکردهای مطرح این حوزه مورد بررسی قرار می‌دهد. مقاله حاضر به نوعی یک بررسی و جریان روش­شناسی و تحلیل فهم علمی است که به یکی از مهم‌ترین رویکردهای روشی در چارچوب پارادایم تفسیری و استراتژی استقرایی (به مثابه قیف وارونه برعکس استدلال قیاسی و پارادایم اثباتی) در عرصه علوم انسانی پرداخته و به تبیین قابلیت آن در خلق و ظهور نظریه می‌پردازد. نظریه زمینه‌ای ‌این قابلیت را دارد که به­جای آنکه به اثبات نظریه‌های موجود در هر حوزه اجتماعی بپردازد، با شناخت واقعیت موجود در هر جامعه فرضیه، مقولات جدید و حتی نظریه‌های جدیدی منطبق با آن جامعه (متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی) خلق کند. به عبارتی اهتمام روش‌شناسی نظریه زمینه‌ای بر تولید و ساخت نظریه از متن واقعیات، اطلاعات، داده‌های موجود در جامعه مورد مطالعه است. در این روش، مطالعه در عرصه واقعیت آغاز شده تا نظریه از درون داده‌هایی که گرده‌آوری شده، پدیدار شود. در این روش با طرح پرسش و یافتن پاسخ متناسب با آن در جامعه تحقیق، مطالعه شروع می‌شود و معمولاً محقق کار خود را با مشاهده و مصاحبه‌ها شروع می‌کند و سپس الگوها، مضامین و مقولات را استخراج می­کند تا به قضایای جدید، شناخت  مقولات و نظریه برسد. در نوشتار حاضر علاوه بر قابلیت خاص نظریه زمینه‌ای با رویکرد اکتشافی، به بررسی موارد متشابه و متفاوت رویکردهای صاحب­نظران در حوزه­های مختلف (هستی­ شناختی، معرفت­ شناختی، نوع انجام مصاحبه، چگونگی جمع­آوری داده­ ها، ارزیابی کیفیت پژوهش مراحل کدگذاری، چگونگی ظهور یافته­ ها و نحوه ارائه یافته و خلق نظریه) بیان گردید تا بتوان به تشریح و تحلیل قابلیت­های آن با تأکید بر بیان عمیق از واقعیات با هدف شناخت و فهم از جامعه پرداخت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Methodological Examination of Grounded Theory and Its Capability in Theory Generation

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Eslami 1
  • Reza Safari Shali 2
1 PhD student of sociology of social issues in Iran, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Sociology, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

This article, through a monographic documentary study and comparative analysis within the framework of qualitative methodology, examines grounded theory (data-based) from the perspectives of experts such as Glaser, Strauss & Corbin, and Charmaz. The objective is to identify and categorize the various approaches proposed in this field. This study serves as both a methodological survey and an analytical exploration of scientific understanding, addressing one of the most significant methodological approaches within the interpretive paradigm and inductive strategy. Unlike deductive reasoning and the affirmative paradigm, grounded theory follows an inverted funnel approach, making it a fundamental method in the humanities for developing and emerging theories.
Grounded theory has the capacity to generate hypotheses, create new categories, and even develop new theories that align with the cultural and social contexts of a given society, rather than merely validating pre-existing theories in a social field. In other words, grounded theory methodology focuses on constructing theory from the realities, information, and data available within the studied society. Research in this method begins in the field of reality, allowing the theory to emerge directly from the collected data. The study process starts by posing a research question and seeking answers within the research community. The researcher typically begins with observations and interviews, then identifies patterns, themes, and categories to develop new insights, conceptual categories, and theories.
This article highlights the exploratory power of grounded theory and examines the similarities and differences in the approaches of leading scholars. The analysis covers key methodological aspects such as ontology, epistemology, types of interviews, data collection methods, research quality assessment, coding stages, theory emergence, and theory presentation. By doing so, this study aims to elucidate the capabilities of grounded theory, emphasizing its depth in revealing social realities for better understanding and analysis of society.


کلیدواژه‌ها [English]

  • Grounded theory
  • qualitative method
  • comparative study
  • inductive approach
  • epistemology
استرواس، انسلم؛ کوربین، جولیت (1391). مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریۀ زمینه­ای، ترجمۀ ابراهیم افشار، تهران، نی.
برایانت، تونی (1399). نظریۀ بنیانی و نظریه­پردازی بنیانی (عمل­گرایی در روش)، ترجمۀ عبدالمطلب رضایی، حمید کریمی و ناصر ولی زاده، تهران:  جامعه­شناسان و روش­شناسان.
چارمز، کتی (1395). گرونددتئوری برساختی؛ تدوین و اجرای مصاحبۀ متمرکز، ترجمۀ حمیدرضا قوچانی، نشر اینترنتی روا.
چارمز، کتی (1401). ساخت نظریۀ زمینه­­ای، ترجمۀ وجه الله قربانی­زاده، مرضیه شاه محمدی، اعظم عدنان راد و امیرحسین عزتی، تهران، بازتاب.
دائی نبی، میلاد و ابراهیمی، مهدی (1400). تحلیل تطبیقی رویکرد‌های نظریه داده بنیاد،  فصلنامه علمی تخصصی فرصت، (5): 87-113.
گلیزر، بارنی (1399). نظریۀ مبنایی (داده­بنیاد) کمی، ترجمۀ فرید گنجی، مریم سپیانی، زهره اسماعیل­بیگی­ماهانی، فخرالسادات طباطباییان، گرگان، نوروزی.
صفری شالی، رضا (1403). راهنمای عملی تدوین طرح و اجرای‌ تحقیق (پژوهش با سه جریان روش‌شناختی کمّی، کیفی و ترکیبی در علوم انسانی)، تهران، راهبرد پیمایش، چاپ اول.
محمدپور، احمد (1389). ضد روش: منطق و طرح در روش‌شناسی کیفی: جلد اول. تهران، جامعه‌شناسان، چاپ اول.
نوغانی دخت بهمنی، محسن؛ محمدی، فردین؛ کرمانی، مهدی (1398). خلق نظریه در مطالعات کیفی (رویکردی کاربردی به نظریۀ زمینه­ای)، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
هزارجریبی، جعفر؛ صفری شالی، رضا (1394). کاربست نظریه بنیانی در شناخت دانش بومی، دو فصلنامه دانش های بومی ایران، 2(3): 43-70.