نظریه قهرمان‌گرایی در تاریخ ایران (بررسی موردی: شاه اسماعیل اول صفوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد تاریخ، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

10.22126/tbih.2024.10114.1002

چکیده

نظریه قهرمان ­گرایی بر نقش قهرمان یا شخصیت­های برجسته در بروز و پیشبرد وقایع تاریخی تأکید می­کند و شکل افراطی آن به نادیده­انگاری شرایط اجتماعی و زمینه­ها در وقوع رخدادها می­انجامد. در تاریخ ایران، مورخان بسیاری بوده­اند که متأثر از این نگرش، در قالب نگارش تک­تگاری­های سلطانی و با نگاه جهانگشایی و عالم­آرایی، به شرح زندگی یک پادشاه و حوادث زمانه او پرداخته­اند. یکی از این نمونه­ ها شاه اسماعیل اول صفوی است که در قامت یک قهرمان منجی ماورایی و مرتبط با عالم الهی توصیف شده و زندگی شگفتی از او تصویر شده است. در این مقاله، هدف بازنمایی شخصیت شاه اسماعیل براساس نظریه قهرمان در تاریخ به روش کتابخانه­ای  و متن­پژوهی در متون تاریخی است. یافته پژوهش نشان م ی­دهد که مورخان عصر صفوی شخصیت شاه اسماعیل را چنان برجسته ساخته­ اند که همة رخدادها حول محور شاه- قهرمان شکل گرفته و شرایط اجتماعی و عوامل انسانی نقش ­آفرین، تابعی از کنش قهرمان بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The theory of heroism in Iranian history (case study: Shah Ismail I Safavid)

نویسنده [English]

  • Jahanbakhsh Savagheb
Full Professor of History, University of Lorestan, Khoramabad, Iran.
چکیده [English]

Heroism reviews the role of the hero or prominent figures in the advancement of historical events, and its extreme form leads to ignoring the social conditions and contexts in the events.In the history of Iran, there have been many historians who have been influenced by this attitude and have described the life of a king and the events of his time in the form of writing Sultani monologues and with a world-opening and cosmopolitan view.One of these examples is Shah Ismail I Safavid, who is described as a supernatural savior hero and related to the divine world, and his wonderful life is depicted.In this article, the purpose of representing the character of Shah Ismail is the theory of the hero in history by the method of library and text research in historical texts.The research shows that the historians of the Safavid era highlighted Shah Ismail, that all the events were formed around the king-hero axis, and that social conditions and human factors played a role in the character of the hero's action.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Theory of heroism
  • Hero
  • Shah Ismail I
  • Historians of Safavid era
آقاجری، هاشم (1389). مقدمه­ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی. تهران، طرح.
آنجوللو، جووان ماریا (1381). سفرنامه، در:  سفرنامه­های ونیزیان در ایران. ترجمه منوچهر امیری، چ2، تهران، خوارزمی.
ابن ابی­الحدید، (1404ق.).  شرح نهج­البلاغه. قم، افست، کتابخانه آیه­الله مرعشی نجفی.
ابن­بزاز اردبیلی، درویش توکلی­بن اسماعیل (1373).  صفوةالصفا. تصحیح غلامرضا طباطبایی­مجد، تبریز، مصحح.
ادواردز، پل (1375).  فلسفه تاریخ: مجموعه مقالات از دایرةالمعارف فلسفه. ترجمه بهزاد سالکی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ایواغلی، حیدربن ابوالقاسم.  مجمع‌الانشاء= جامعة مراسلات اولوالالباب. نسخه خطی، شماره1071، تهران: کتابخانه ملی.
بازرگان ونیزی (1381). سفرنامه در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران. ترجمه منوچهر امیری، چ2، تهران، خوارزمی.
بی­نام (1361). تاریخ قزلباشان. به اهتمام میرهاشم محدث، تهران، بهنام.
بی­نام (1363). عالم­آرای صفوی. به­کوشش یدالله شکری، چ2، تهران، اطلاعات.
بی­نام (1364). جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل. مقدّمه الله­دتا مضطر، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
بی­نام (1384). عالم­آرای شاه اسماعیل. تصحیح اصغر منتظرصاحب، چ2، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
«توماس کارلایل» (1314). مجله تعلیم و تربیت. س5، ش2، اردیبهشت: 58-68.
جنابدی، میرزابیگ حسن (1378). روضة­الصفویه. به­کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
الحسینی، خورشاه­بن قباد (1379).  تاریخ ایلچی نظام­شاه. تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
حسینی منشی، محمدمیرک بن مسعود (1385). ریاض­الفردوس خانی. به­کوشش ایرج افشار و فرشته‌ صرافان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خنجی اصفهانی، فضل­الله­بن روزبهان (1382). تاریخ عالم­آرای امینی. تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب.
خواندامیر، امیرمحمود (1370). تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی. تصحیح محمدعلی جراحی، تهران، گستره.
خواندمیر، غیاث­الدین (1353). تاریخ حبیب­السیر. تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، چ2، تهران، خیام.
خواندمیر، غیاث­الدین.  نامه نامی در فن انشاء. نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 12939، فهرست 9667.
رنجبر، محمدعلی، و رحیمیان، محمدحسن (1398). «برآمدن شاه اسماعیل اول از منظر ونیزیان؛ بازخوانی منابع ترجمه نشده ایتالیایی». پژوهش­های تاریخی، س 55، دوره جدید، س11، ش3 (پیاپی43)، پاییز، 35-52.
رضوی، مسعود (1381). پایان تاریخ: سقوط غرب و آغاز عصر سوم. تهران، شفیعی.
روملو، حسن­بیگ (1384).  احسن­التواریخ. تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر.
زرین­کوب، عبدالحسین (1362). تاریخ در ترازو. چ2، تهران، امیرکبیر.
زنو، کاترینو (1381). سفرنامه. در:  سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، چ2، تهران، خوارزمی.
سیوری، راجر (1372).  ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
شاملو، ولی­قلی (1371). قصص­الخاقانی. تصحیح حسن سادات­ناصری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شیرازی، خواجه زین­العابدین علی(عبدی­بیگ) نویدی (1369). تکملة­الاخبار. تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، نی.
صدیقی، عبدالحمید (1362).  تفسیر تاریخ. ترجمه جواد صالحی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
صفوی خطایی، شاه اسماعیل (1388).  کلیات دیوان. نصیحت­نامه، دهنامه، قوشمالار فارسجا شعرلر، تصحیح رسول اسماعیل­زاده، تهران، الهدی.
علی­بن ابی­طالب (1383). دیوان اشعار منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی (ع). با ترجمه منظوم از مولانا شوقی، مقدمه، تصحیح و تعلیق مریم روضاتیان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1342). تاریخ جهان­آرا. تهران، کتابفروشی حافظ.
فریدون ­بک، احمد فریدون توقیعی (1274ق.). منشآت­السلاطین. استانبول، مطبعه عامره.
قاسمی حسینی گنابادی، محمدقاسم (1387). شاه اسماعیل­نامه. تصحیح جعفر شجاع­کیهانی، تهران، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
قزوینی، ابوالحسن (1367). فوایدالصفویه. تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قزوینی، یحیی­بن عبداللطیف (1386).  لب­التواریخ. تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قمی، قاضی احمدبن شرف­الدین الحسینی (1383). خلاصة­التواریخ. تصحیح احسان اشراقی، چ2، تهران، دانشگاه تهران.
کافی، مجید (1393).  فلسفه نظری تاریخ؛ مفاهیم و نظریه­ها. قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ تهران، سمت.
کوهن، جرالد آلن (1387).  نظریه تاریخ مارکس. ترجمه محمود راسخ افشار، تهران، اختران.
لاهیجی، علی بن شمس­الدین (1352). تاریخ خانی. تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار. بیروت، مؤسسة الوفاء.
مزاوی، میشل، م (1363). پیدایش دولت صفوی. ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره.
مطهری، مرتضی (1395). فلسفه تاریخ. ج1، چ24، ج2، چ15، تهران، قم، صدرا.
منشی قزوینی، بوداق (1378). جواهرالاخبار. تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران، میراث مکتوب.
منشی، اسکندربیگ (1377). تاریخ عالم­آرای عباسی. تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب.
مهمان­نواز، محمود (1402). «بررسی روایت آیه­نگارانه تاریخ­نگاری صفوی از قدرت­گیری شاه اسماعیل».  قرآن، فرهنگ و تمدن، س4، ش3(پیاپی13)، پاییز، 84-105.
مینورسکی (1368). سازمان اداری حکومت صفوی. ترجمه مسعود رجب­نیا، چ2، تهران، امیرکبیر.
ناجی، محمدیوسف (1387). رساله در پادشاهی صفوی. به کوشش رسول جعفریان و فرشته کوشکی، تهران، کتابخانه، موزه و مرک اسناد مجلس شورای اسلامی.
نجفی­نژاد، سعید؛ جدیدی، ناصر؛ یوسف­جمالی، محمدکریم  (1395). «نقدی بر نظریه الوهیت شاه اسماعیل اول صفوی». پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، س49، ش2، پاییز و زمستان، 263-283.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1372). خلدبرین. به­کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
هالم، هاینس (1389).  تشیع. ترجمه محمدتقی اکبری، قم، ادیان.
هگل، گ. و. (1385). عقل در تاریخ. ترجمه حمید عنایت، چ3، تهران، شفیعی.
هوک، سیدنی (1350).  قهرمان در تاریخ. ترجمه ا. آزاده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.